Het Baken van IJburg zal de IJburgers een herkenningspunt geven op het Centrumeiland én een rol in de geschiedenis van het Zuiderzeegebied. Volgende week maakt de toren, ontworpen door architect Wouter Valkenier (37), de reis over het water naar zijn thuishaven.
LISA PETERS
‘Als ik met een project begin, wil ik eerst de historie van een plek kennen,” zegt architect en ondernemer Wouter Valkenier, onder meer bekend van Hanneke’s Boom en De Ceuvel. Voor het IJburger Centrumeiland, dat nu nog een zandvlakte is, ontwierp hij in samenwerking met architectenbureau Arcam een kunstwerk: het Baken van IJburg. Duiken in de historie bleek bij IJburg iets lastiger te zijn dan verwacht; het jonge land kent alleen een recente ontstaansgeschiedenis. “Ik besloot dat als ik geen geschiedenis kon vinden, ik gewoon een stukje verleden zou toevoegen,” zegt Valkenier.
Bewoners, geïnteresseerden en toekomstige IJburgers gingen met Arcam om de tafel om plannen te maken voor het kale Centrumeiland. Deze zomer worden er drie kunstwerken gerealiseerd (zie kader), gebaseerd op de 151 ideeën die Arcam ontving. Veel ingezonden plannen betroffen torens en vuurtorens: het werd het uitgangspunt voor Valkeniers ontwerp.
Met die torens in zijn achterhoofd stuitte Valkenier op een oude sage over de stompe kerktorens in dorpjes aan de Zuiderzee. De sage dateert van voor het ontstaan van Flevoland en het IJssel- en Markermeer. Hij herschreef de sage met IJburg erin, zodat het Baken een in het verleden gewortelde identiteit koppelt aan het jonge land.
Valkenier werkt in zijn projecten anders dan traditionele architecten; hij levert geen tekeningen die door een aannemer worden uitgevoerd. “Ontwerpen is als het maken van lasagne met verschillende lagen; een sociaal proces.” Hij praat met mensen uit de buurt − “Dat klinkt logisch, maar het gebeurt nooit” − en zijn kantoor reist mee met de projecten. Zijn ontwerpen past hij aan aan de materialen die hij tot zijn beschikking heeft, in plaats van andersom. “Ik wil met weinig middelen ruimtelijke en sociale kwaliteit aan de stad toevoegen.”
Urker piraten
Valkenier vertelt de sage over de stompe torens. “Een groot koopvaardijschip voer over de Zuiderzee, op weg naar Amsterdam. Toen het schip langs het eiland Urk zeilde, liet het zo’n donkere schaduw achter dat de mensen uit angst hun huizen in vluchtten; iedereen, behalve de Urker piraten, die de achtervolging inzetten.”
“Het koopvaardijschip probeerde in paniek de piraten af te schudden en manoeuvreerde van links naar rechts. Voorop had het schip een lange boegspriet, waarmee het in de haastig gemaakte bochten de torens van de kerken afsloeg die aan de Zuiderzee grensden: in Elburg, Muiderberg, IJburg en Ransdorp. Tot op de dag van vandaag hebben deze dorpen een kerk zonder spits, maar met een stompe toren.”
Het fundament van het Baken bestaat uit twee felrode zeecontainers. Erbovenop staat een houten constructie van oude meerpalen uit de Amsterdamse haven − het handelsmerk van Valkenier − waar vroeger schepen aanlegden. De basis van de constructie is als een windroos, met gekleurde letters wordt de ligging van de collegabakens in Elburg, Muiderberg en Ransdorp aangegeven. “Het water van het Markermeer is de verbindende factor tussen de dorpen,” zegt Valkenier.
Een toren met een stompe bovenkant staat op het kompas, met in de nok een kroonluchter van uit de vuilnisbak geredde oude Amsterdamse straatverlichting. Het geheel is een kleine tien meter hoog en is zichtbaar vanaf verschillende plekken op IJburg.
Er is nu nog weinig van het Baken te zien op het Centrumeiland, de toren is nog een stapel hout in een loods in het Westelijk Havengebied. Volgende week vrijdag zal het in elkaar gelaste Baken, vergezeld van een oude GVB-pont met opvarenden, achter het Centraal Station langs en door de Oranjesluis naar zijn nieuwe thuis varen.
“Behalve dat het een leuk evenement is, wil ik dat het Baken ook een functie heeft voor de IJburgers. Op vakantie in Parijs kwam ik bij de Seine het concept lire à la plage tegen; op een strandje aan de rivier kun je boeken lenen,” zegt Valkenier.
Hij sprak met de OBA IJburg, die een rijdende leestafel in het Baken zal plaatsen. Het liefst zou Valkenier nog een kinderboekje uitbrengen over de mythe van de stompe torens in de Zuiderzeedorpen. Ook een surfcentrum heeft interesse om de stompe toren te adopteren. Dan kun je er een surfplank, supplank of kitesurfuitrusting huren.
Met Studio Valkenier was hij de drijvende kracht achter Hanneke’s Boom, De Ceuvel, Stadstimmertuin en Bret. “Hoe slechter de plek, hoe leuker het wordt,” zegt Valkenier. “Mensen renden gillend weg toen ik ze de plek voor De Ceuvel liet zien. Het was op een donkere winterdag, het regende en de grond was vervuild. Wat is er leuker dan op een plek waar eerst niemand durfde te komen, mensen in bikini en slippers te zien die het leuk hebben?” Het liefst zou hij alle tunnels onder de Ring aanpakken en zijn tanden in het Rembrandtpark zetten.
Het eerste project van Studio Valkenier was naar aanleiding van een prijsvraag van de gemeente in 2010 voor een ‘tijdelijke horeca-plus-iets locatie’ op de ongure, onaantrekkelijke Kop Dijksgracht. Een uitdaging die Valkenier op het lijf was geschreven. Hij ontdekte dat in 1662 een nautische toegangspoort met de naam Hanneke’s Boom de stad beschermde tegen ongewenste indringers. Door middel van een crowdfundactie financierde hij het café, dat hij bouwde met afvalmateriaal; zo zette hij Hanneke’s Boom terug op de kaart van Amsterdam.
Zijn nieuwste project is de aanleg van een wijngaard bij station Sloterdijk: de Tuin van Bret. “Mensen spreken plotseling van een A-locatie, terwijl dit stuk grond er al ligt sinds de ontpoldering. Er waren hier veel leegstaande kantoren; het is een fascinerend proces hoe ruimte verandert door architectuur,” zegt Valkenier. De komst van Bret heeft het betonnen kantoorpark rondom Sloterdijk opgefleurd. Net als het Baken is ook Bret opgebouwd uit rode zeecontainers en oude meerpalen.
“Ik had ook het Baken kunnen bouwen zonder met IJburgers te spreken of de mythe te herschrijven, maar op deze manier gaat het leven. Mijn ideaal is dat ik volgend voorjaar met mijn dochtertje bij het Baken een ijsje eet, het kinderboekje met de IJburgmythe van de leestafel leen en op het strand een mini-Baken bouw.”
Piketpaaltjes en thuiskoks
Het Baken van IJburg is een van de drie kunstprojecten die deze zomer met het project Stad in Zicht op het Centrumeiland worden gerealiseerd. Vrijdag 11 september is de officiële onthulling van de drie werken.
Équipe voor Architectuur en Urbanisme maakte de interactieve kunstinstallatie Pioniers Piketten; duizend piketpaaltjes zijn op het strand en in het water neergezet. ’s Avonds creëren ze een magisch landschap: de paaltjes zijn ingesmeerd met glow-in-the-dark-verf.
En Stedelijk ontwerpbureau Golfstromen organiseert 11, 12 en 13 september IJburg serveert: een pop-up bezorgrestaurant met thuiskoks uit IJburg.
Het Parool, 4 september 2015